jak” antysemita ” Miklos Horthy uratował budapeszteńskich Żydów

autor: Eliezer M. Rabinowicz

w 1944 roku Węgierski Regent Miklós Horthy uratował więcej Żydów niż ktokolwiek inny na świecie. Jednak dziś, obok wysiłków bohaterskich dyplomatów, takich jak Carl Lutz i Raoul Wallenberg, Horthy stał się zapomnianym przypisem do historii.

powód? Na pierwszy rzut oka Horthy-samozwańczy antysemita i antykomunista-nie był bohaterem podręczników. Ale prawda nie jest taka prosta. Bliższe badanie pokazuje, że Horthy świadczył nazistom usługi z ust, a prywatnie opracowywał strategie zapobiegania deportacji Żydów. Horthy sprzeciwił się Hitlerowi, odzyskał częściową władzę i zakazał dalszych deportacji, ostatecznie zapobiegając Zagładzie ćwierć miliona węgierskich Żydów.

na mocy traktatu z Trianon, podpisanego 4 czerwca 1920 roku, Węgry zostały pozbawione 2/3 swojego terytorium i 1/3 swojej Madziarskiej ludności. 1 marca 1920 roku Zgromadzenie Narodowe przegłosowało przywrócenie Królestwa Węgier, ale zwycięzcy nie chcieli słyszeć o powrocie Habsburgów, więc Zgromadzenie zaoferowało admirałowi Horthy ’ emu stanowisko Regenta lub gubernatora.

w tym okresie Węgry stały się szalenie antysemickie. Kiedy kraj sprzymierzył się z Niemcami, środki antyżydowskie stały się częścią pakietu. Niemcy domagali się ograniczenia praw Żydów, więc Horthy i jego konserwatywny krąg wierzyli, że wprowadzając antyżydowskie środki, węgierski rząd może zapobiec deportacji Żydów; wielu Żydów podzielało tę opinię. W latach 1938-1939 parlament uchwalił dwie ustawy przygotowane przez wściekle antysemicką belę Imredy, mające na celu zmniejszenie żydowskiej części gospodarki. Ogólnie rzecz biorąc, przepisy te, choć złe, były często ignorowane i, jak pisał Istvan Deak, nawet w marcu 1944 roku, ” wielu żydowskich właścicieli fabryk i bankierów w Budapeszcie osiągnęło ogromne zyski z produkcji broni dla armii niemieckiej i węgierskiej.”

czy Horthy osobiście był antysemitą? Wydaje się, że jednoznacznie odpowiedział na to pytanie w swoim prywatnym liście do premiera Teleki z października 14, 1940:

„jeśli chodzi o problem Żydowski, byłem antysemitą przez całe życie. Nigdy nie miałem kontaktu z Żydami. Uznałem za niedopuszczalne, że tutaj na Węgrzech wszystko, każda fabryka, bank, duża Fortuna, biznes, Teatr, prasa, handel itp. powinien być w rękach żydowskich, a Żyd powinien być obrazem odzwierciedlającym Węgry, zwłaszcza za granicą. Ponieważ jednak jednym z najważniejszych zadań rządu jest podniesienie poziomu życia, tzn. zdobycie bogactwa, niemożliwe jest, w ciągu roku lub dwóch, zastąpienie Żydów, którzy mają wszystko w swoich rękach, i zastąpienie ich niekompetentnymi, niegodnymi, w większości gadatliwymi elementami, bo powinniśmy zbankrutować. To wymaga przynajmniej pokolenia … nie mogę patrzeć z obojętnością na nieludzkie, bezsensowne Upokorzenie, kiedy jeszcze ich potrzebujemy.”

ale znowu gołe fakty okazują się mylące. Stwierdzenie Horthy ’ ego, że „nigdy nie miał kontaktu z Żydami” jest śmieszne; grał z nimi w brydża, zapraszał ich do swojego stołu i zachęcał do handlu. Ale w tym szczególnym momencie historii był przywódcą narodu, który wybrał antysemityzm jako sposób życia. W wyborach w 1939 roku „Krzyż strzałkowy” i inne partie prawicowe otrzymały jedną czwartą głosów. Czy więc możliwe jest, aby przywódca antysemickiej demokracji nie płacił przynajmniej ustnie antysemityzmowi, aby chronić Żydów?

przyjrzyjmy się bliżej. Węgierski historyk Krisztián Ungváry napisał: „propozycje umieszczenia całej ludności żydowskiej w gettach pojawiły się w parlamencie już w 1941 r.i dopiero manewry taktyczne premiera Miklósa Kállaya i głowy państwa Miklósa Horthyego powstrzymały ich głosowanie.”Bez wątpienia list do Teleki był częścią tych” manewrów taktycznych.”(Drobny błąd Ungvary’ ego: Kallay objął stanowisko premiera w marcu 1942 roku.)

…

7 czerwca 1942 r.Węgry przyłączyły się do Hitlera w wojnie z ZSRR. Wierząc, że to wina jego premiera Laszlo Bardossy ’ ego, w marcu 1942 Horthy zwrócił się do liberalnego przyjaciela Miklosa Kallaya i poprosił go o przejęcie rządu. Kallay zapytał przywódców partii rządzącej, na jakich warunkach będą go wspierać w rządzeniu. Odpowiedzieli, że ich poglądy były ” zdominowane przez desperacki strach przed Związkiem Radzieckim, więc ci ludzie pragnęli niemieckiego zwycięstwa … ten strach był podstawą ich stosunku do Żydów. Gdyby Niemcy wygrały wojnę, a my kontynuowalibyśmy naszą tolerancję wobec Żydów, Niemcy prędzej czy później potraktowaliby Węgry jako kraj wroga żydowskiego … mocarstwa zachodnie … oddałyby nas Związkowi Radzieckiemu …” błędem byłoby stwierdzenie, że ci przywódcy mylili się w swoich obawach. Dlatego też warunki ich poparcia były takie, że Kallay ” ustępował opinii publicznej w kwestii żydowskiej „i” złożył deklarację proniemiecką.”Kallay niechętnie obiecał.

16 kwietnia 1942 Kallay odwiedził Hitlera. Powiedział Der Führerowi, że na Węgrzech, gdzie 10% ludności stanowią Żydzi, ich eliminację z życia gospodarczego można osiągnąć tylko stopniowo. Po powrocie Kallay złożył raport do komitetu partyjnego koordynowanego z przywódcą Żydów, że ” ostateczne rozwiązanie problemu żydowskiego może nastąpić dopiero po wojnie, gdy jedynym rozwiązaniem będzie wydalenie 800 000 Żydów.”

co to naprawdę oznaczało, oczywiście, że do końca wojny Żydzi byli bezpieczni.

15 sierpnia 1942 r.ambasador Węgier w Niemczech Döme Sztojay poinformował, że Hitler nie zgodził się na odroczenie i zażądał natychmiastowych działań antyżydowskich, a 8 i 17 października Joachim von Ribbentrop, minister spraw zagranicznych Niemiec, przedstawił Niemieckie żądania w liście i oficjalnej notatce wysłanej do Kallay. W dniach 5-14 grudnia 1942 rząd węgierski stanowczo odrzucił żądania.

17 kwietnia 1943 Hitler wezwał Horthy ’ ego i zażądał zwolnienia Kallaya. Horthy stanowczo odmówił. Kallay napisał: „Horthy oświadczył … raz na zawsze, że tak jak nigdy nie marzył o próbach wpływania na Hitlera lub niemiecki rząd w ich wyborze Ministrów, tak nie zaakceptuje żadnych podpowiedzi, ani nawet wyrażenia życzenia lub obserwacji, że jego premier, który cieszył się jego pełnym zaufaniem, powinien zostać zastąpiony.”

18 marca 1944 r. Hitler ponownie wezwał Horthy ’ ego i powiedział mu, że nakazał okupację w celu zdymisjonowania Kallaya i utworzenia przyjaznego (Czytaj: posłusznego) rządu. Horthy zrozumiał, że w przypadku jego dymisji, pro-nazistowska partia Arrow Cross zostanie natychmiast oddana pod władzę. Niemcy zajęli bez oporu i dopiero wtedy Horthy mógł odejść.

19 marca Kallay spotkał się na stacji z regentem. Przywódcy zebrali Radę koronną, gdzie Regent opowiedział ministrom o swojej podróży. Hitler podał mu dwa powody okupacji: „niechętną, wręcz pozorną współpracę wojskową „i że” Węgry nie podejmują niezbędnych kroków przeciwko Żydom. Naszą zbrodnią jest więc to, że nie spełniłem życzenia Hitlera i nie pozwoliłem na masakrę Żydów.”

…

po tym dwóch wyczerpanych mężczyzn miało długą rozmowę. Premier był przekonany, że Regent popełnił poważny błąd zgadzając się na pozostanie na jego stanowisku. Nie było Parlamentu, A Węgry przestały być państwem Konstytucyjnym. Kallay „błagał go o abdykację w ramach demonstracji.- Nie mogę-powiedział Horthy uderzając w krzesło-zostaw to krzesło puste … przysiągłem temu krajowi, że go nie opuszczę … kto będzie bronił Żydów lub naszych uchodźców, jeśli opuszczę moje stanowisko? Może nie jestem w stanie obronić wszystkiego, ale wierzę, że nadal mogę być wielką, bardzo wielką pomocą dla naszego ludu.”

Randolph Braham zauważył, że ” okupacja praktycznie zakończyła istnienie Węgier jako suwerennego państwa. Następnego dnia Kallay znalazł schronienie u tureckiego poselstwa. Horthy pozostał zupełnie sam. Nie miał innego wyboru, jak powołać proniemiecki rząd na czele ze Sztojayem. O tym, że Horthy był bardzo trudny dla Niemców, dowiadujemy się z telegramu niemieckiego ambasadora Edmunda Veesenmayera do Ribbentropa, w którym opisał Regenta jako ” kłamcę, fizycznie niezdolnego do wywiązania się ze swoich obowiązków, stale powtarzającego się i zaprzeczającego sobie, a czasami wypowiadającego się z przymrużeniem oka.”Ale był w błędzie: Horthy biograf Thomas Sakmyster napisał, że Horthy wiedział, jak oszukać i stworzyć wrażenie opisane przez Veesenmayera, jeśli chciał uniknąć dyskusji; mógł nawet podnieść swój słaby słuch.

Adolf Eichmann przybył następnego dnia do Budapesztu i natychmiast zaczął organizować deportacje. Sztojay mianował Andora Jarossasa na swojego Ministra Spraw Wewnętrznych, a László Endre i László Baky na swoich dwóch zastępców. Szybkość procesu była niesamowita. Począwszy od 14 maja, cztery pociągi z 12 000 Żydów na pokładzie odjeżdżały codziennie z Węgier; 437 000 tysięcy zostało wysłanych z kraju w 145 pociągach do 6 lipca. Po przybyciu do Auschwitz 10-15 proc. z nich zostało wybranych do pracy, resztę skierowano bezpośrednio do komór gazowych. Eichmann miał ze sobą tylko niewielką grupę Niemców i nie mogliby tego zrobić, gdyby nie aktywna pomoc Węgrów pod dowództwem Jarosasa, Endre 'a i Baky’ ego. Istvan Deak stwierdził, że blisko 200 000 Węgrów pomogło deportować Żydów. Z drugiej strony, jak napisał Deak:

” biorąc jednak pod uwagę, że w Budapeszcie większość była w stanie wykryć Żyda, a także że większość ukrywających się nie została potępiona, jest prawdopodobne, że co najmniej sto tysięcy Pogan udzieliło aktywnej pomocy Żydom, podczas gdy wielu innych po prostu patrzyło w drugą stronę.”

całkowita głupota zabijania ludzi zamiast wykorzystywania ich do pracy w czasie wojny była niezrozumiała, a ludzie nie wierzyli. Hitler powiedział Horthy ’ emu, że potrzebuje Żydów do przemysłu budowlanego. Mimo to Horthy próbował powstrzymać deportacje. W dniach 25-30 czerwca otrzymał prośby od papieża Piusa XII, prezydenta Franklina Roosevelta i króla Szwecji Gustawa o powstrzymanie deportacji Żydów, a 26 czerwca krzyknął na posiedzeniu Rady Koronnej:

„Nie będę tego dłużej tolerował! Nie pozwolę, by deportacje przynosiły Węgrom kolejny wstyd! Niech rząd podejmie działania w celu usunięcia Baky i Endre! Deportacja budapeszteńskich Żydów musi się skończyć! Rząd musi podjąć niezbędne kroki!”Wszystko poszło na marne. Nikt nie posłuchał Regenta. 2 lipca alianci na próżno zbombardowali Budapeszt.

…

w kwietniu 1944 r. Walter Rosenberg i Alfred Wetzler uciekli z Auschwitz i napisali szczegółowy raport z rysunkami komór gazowych, zatytułowany ” zeszyt Oświęcimski.”Tutaj spotykamy przerażający szczegół, który sprawia, że włosy stają na końcu: Budapesztańska Rada Żydowska pod przewodnictwem Samu Sterna otrzymała” zeszyt Oświęcimski ” nie później niż na początku czerwca i ukrywała go przed Horthym i Żydami do końca czerwca. Węgierski biolog George Klein, wówczas nastolatek w Budapeszcie, otrzymał raport na początku czerwca i pokazał go swojemu wujowi, znanemu lekarzowi, który prawie uderzył w młodzież za szerzenie takiego „bezsensownego”.”Autor Sándor Török, chrześcijański członek Rady żydowskiej, powiedział: „Odwiedziłem różnych czołowych ludzi z naszym materiałem dokumentalnym … większość miała opinię, że nie są one prawdziwe, tylko” żydowskie przesady.”

3 lipca Sandor Torok znalazł czytelnika, który natychmiast mu uwierzył.

synowa Horthy ’ ego, Hrabina Ilona Edelsheim-Gyulai (pani Ilona Bowden) wspominała:

„Sándor Török … przyniósł wszelkiego rodzaju wiadomości w celu poinformowania Regenta. Na szczęście napisałem pamiętnik, w którym zaznaczono pamiętny dzień: 3 lipca 1944 r.przekazał mi „zeszyt Oświęcimski”. Przeczytałem ten ogromnie szokujący opis obozu zagłady wyposażonego w komorę gazową w jego obecności. Można było poczuć, że każde słowo jest prawdziwe, bo czegoś takiego nie da się sfabrykować. Natychmiast zaniosłem to do gabinetu teścia. Trzy dni później, 6 lipca, rząd węgierski wstrzymał deportację Żydów.”

tak było: natychmiast uwierzyła i natychmiast zwróciła na to uwagę Regenta. Ile jeszcze istnień można było uratować, gdyby Torok przybył do hrabiny 10 dni wcześniej?

Admirał zrozumiał, że bez walki nikt go nie posłucha. 4 lipca znalazł wierny oddział wojskowy dowodzony przez płk. Koszorusa, który skonfrontował się z Bakym i 6 lipca powstrzymał deportacje. Ćwierć miliona Budapesztańskich Żydów zostało wówczas uratowanych. Później okazało się, że Eichmann planował deportację ich wszystkich w ciągu zaledwie dwóch dni, począwszy od tego dnia. Swoją żelazną wolą Regent przywrócił częściową władzę i wpływy, i możemy powiedzieć, że nikt na świecie nie uratował tak wielu Żydów jak on. W słowach Sakmystera: „Akcja Horthy’ ego była bezprecedensowa w historii Holokaustu: nigdy wcześniej żaden przywódca nie wykorzystał z powodzeniem zagrożenia siłą militarną do powstrzymania deportacji Żydów do obozów zagłady.”

Wallenberg przybył do miasta 9 lipca. Gdyby nie działania Horthy ’ ego, nie miałby nic do roboty: wszyscy Żydzi zostaliby już wtedy deportowani. Zrozumiał to dobrze i 29 lipca 1944 roku poinformował swój rząd: „stanowisko Horthy’ ego ilustruje fakt, że deportacje zostały odwołane na jego rozkaz, ale także szereg mniejszych interwencji. Wśród nich dwa sprawdzone przypadki pociągów załadowanych więźniami, którym nakazano zawrócić tuż przed dotarciem do granicy.”

na budapeszteńskim przedmieściu Kistarcsa Niemcy założyli obóz dla żydowskiej inteligencji, którą stamtąd deportowali. Węgierski komendant Vasdenyei pomagał Żydom jak tylko mógł. Świadek procesu Eichmanna, Dr Brody, zeznawał:

„Vasdenyei poinformował mnie wieczorem 12 lipca, w zaufaniu, że 14 dnia miesiąca Niemcy przygotowywali się do przyjęcia dodatkowych 1500 osób z Kistarcsa, i że Niemcy zamówili specjalny pociąg do Kistarcsa … kiedy się o tym dowiedziałem, skontaktowałem się tego samego wieczoru z dyrektorami Rady żydowskiej … Regent wydał rozkaz, aby pociąg nie jechał. Ponieważ pociąg już odjechał, Regent nakazał majorowi Żandarmerii, Lullayowi, zatrzymać pociąg, gdy był jeszcze na terytorium Węgier … był to jedyny pociąg deportacyjny w ciągu jedenastu lat nazistowskiej dominacji, który kiedykolwiek został zawrócony na tory.”

Niemcy zażądali wznowienia deportacji, a Horthy, spiskując z przywódcą Rady Żydowskiej w Budapeszcie, Samim Sternem, najwyraźniej zgodził się na deportację 25 sierpnia. Jednak Regent ponownie zebrał lojalne oddziały i odwołał deportacje na dobre. 24 sierpnia Horthy dokonał zamachu stanu.: zdymisjonował rząd Sztójaja i mianował antynazistowskiego generała Geza Lakatosa nowym premierem.

…

15 października 1944 roku Horthy podjął próbę kapitulacji Armii Radzieckiej, ale został obalony i aresztowany. Władzę przejęła faszystowska partia „Arrow Cross”. Eichmann wrócił 16 października, ale już nie miał jak dokonać mordu na poprzednią skalę: 6 października Auschwitz przestał gazować-Horthy ’ emu udało się uratować budapeszteńskich Żydów.

w pobliżu centralnej synagogi powstało Getto. Był przeznaczony dla 200 000 osób, ale w ciągu 50 dni jego istnienia przemieszczało się tam tylko od 70 000 do 80 000 Żydów. Bandyci z Arrow Cross zabili w pobliżu tego miejsca od 10 do 15 tysięcy Żydów, a większość z nich pochowano na cmentarzu obok synagogi. Czerwony Krzyż i dyplomaci Carl Lutz, Raul Wallenberg i wielu innych próbowało pomóc; napisano o tym wiele książek. Prawdopodobnie przetrwało 80-90 procent budapeszteńskich Żydów.

gdybyśmy byli potajemnie obecni na rozmowie Horthy ’ ego i Kallaya 19 marca, pomyślelibyśmy, że Kallay ma absolutną rację, a próżny staruszek po prostu nie rozumiał sytuacji. Oczywiście, powinien był przyjąć radę swojego przyjaciela i skorzystać z okazji, aby przejść na emeryturę z honorem w wieku 77 lat!

ale gdyby to zrobił, dodatkowe ćwierć miliona Żydów stałoby się ofiarami Holokaustu, a większość Budapesztańskich Żydów nie przeżyłaby wojny. Gdyby tak zrobił, działania dyplomatów i sprawiedliwych w okresie rządów Arrow Cross byłyby bezowocne; nie byłoby już Żydów do uratowania.

” to, co zrobił Horthy, „zauważył George Friedman,” było brudną robotą przyzwoitości.”Ale być może Amerykański przedwojenny ambasador John Montgomery best wyraża prawdziwe miejsce Horthy’ ego w historii: „ten świat byłby lepszym, bardziej przyzwoitym miejscem, gdyby przywódcy krajów anglojęzycznych rozwinęli niewielką część odwagi wykazanej w tym czasie przez admirała Horthy’ ego.”

ten artykuł jest adaptacją dłuższego utworu opublikowanego w języku rosyjskim w” Evrejskaya Starina „(„the Jewish Antiques”), #1, 2014, s. 4-102.